نشریه حدیث حوزه
سال دهم شماره 2 (پیاپی 21، پاییز و زمستان 1399)

عالمان حدیث‌پژوه، تقریرهای متفاوتی از روایت «نیه المومن خیر من عمله»، ارایه کرده‌ و هر یک، از دیدگاهی ویژه آن را تحلیل کرده‌اند؛ حدود 24تبیین برای این روایت مطرح شده است، ولی به‌نظر می‌رسد هیچ یک از تقریر‌ها معنای دقیق و جامع روایت را تبیین نمی‌کند. معنای مختار در تحلیل چرایی برتری نیت بر عمل خارجی، ناظر به حسن فعلی، حسن فاعلی، قبح فعلی و قبح فاعلی است؛ یعنی در مقایسه میان عمل نیکوی بیرونی و ضمیر درونی انسان مومن، حسن فاعلی او اهمیت بیشتری دارد. حسن و قبح فاعلی نیز حالتی تشکیکی است و می‌تواند مراتب گوناگونی داشته باشد؛ بر همین اساس، رتبه مومنان متفاوت است.

مهدویت در آموزه‌های اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد. این جایگاه به‌ویژه در فرمایشات پیشوایان معصوم(ع) به روشنی تبیین شده است. در میان مباحث مهدویت به‌نشانه‌های ظهور فراوان اشاره شده است. اهتمام به نقل روایات مهدویت سبب شده تا این روایات در منابع عمومی و نیز منابع ویژه از نسلی به نسل دیگر منتقل شود. از منابع خاص نقل روایات مهدویت کتاب الغیبه محمد بن ابراهیم نعمانی دارای مرتبه‌ای بس بلند است. در این کتاب که به انگیزه نقل روایات مهدوی سامان یافته، به بیشتر مباحث مربوط به حضرت مهدی؟عج؟ پرداخته شده که از جمله آنها می‌توان به نشانه‌های حتمی اشاره کرد. در این کتاب 59 روایت، در مورد نشانه‌های حتمی ظهور است که از مجموع این روایات، تنها اسناد چهار روایت صحیح است. در اسناد این روایات راویانی واقع شده‌اند که گرایش به مذاهب مختلفی اعم از امامی، فطحی، واقفی و زیدی دارند. برخی از اسناد با چند طریق نقل شده‌اند و همچنین اطلاعاتی درباره شیوه تحمل حدیث و آگاهی‌های رجالی در بعضی از اسناد به چشم می‌خورد. این مقاله با روش کتابخانه‌ای با بررسی اسناد و متون روایی پرداخته و روایات نشانه‌ها را پس از گونه‌شناسی و دسته‌بندی از نظر سند و محتوا بررسی کرده است.

مفهوم شناسی اصطلاحات دینی یکی از مسایل مهمی است که دستیابی به نتایج دقیق تحقیق، در گرو درستی و اعتبار آن است. یکی از واژگانی که به‌صورت پر شمار در احادیث شیعه به‌کار رفته است، اصطلاح سیره است. این اصطلاح که از واژگان کلیدی مطالعات سیره اهل ‌بیت(ع) محسوب می‌گردد، از جهات متعددی نظیر رابطه با سنت، اشتمال بر قول و اشتراط تکرار، مورد ابهام قرار گرفته است. پژوهش حاضر کوشیده است تا با تکیه بر احادیث شیعی و تحلیل و پردازش آنها، تبیینی در خور نسبت به مفهوم و ماهیت این اصطلاح حدیثی ارایه کند. نتیجه حاصل از این تحقیق نشان می‌‌دهد که سه مولفه فعل، روش و استمرار، اصلی‌ترین مولفه‌های مفهوم سیره هستند که برای هر یک از آنها، نشانه‌هایی در روایات شیعه بیان شده است. مواردی چون ترک و قول معصوم از نشانه‌های فعل، مصدر نوعی، بیان چگونگی انجام فعل و ذکر ترتیب و تعداد از نشانه‌های روش، و ویژگی‌ زبانی و خصوصیت فرازمانی از جمله نشانه‌های استمرار است.

نوگرایی و ورود عالمان به سیاست سبب توجه جدی به نهج البلاغه شد. میرزای شیرازی و محمد عبده از پیشگامان توجه به نهج البلاغه هستند. در مشروطه نهج البلاغه نقش جدی داشت. نقش برجسته نهج البلاغه در تنبیه الامه آشکار است. تنبیه الامه، نهج البلاغه را ترویج کرد. مدرس نهج البلاغه را با الهام از استادش نایینی، تدریس می‌کرد. توجه دوباره به نهج البلاغه با طالقانی آغاز شد و تا انقلاب اسلامی ادامه یافت. امام خمینی، آیت‌الله خامنه‌ای، اعضای نهضت آزادی مانند بازرگان و موسوی زنجانی، سید صادق روحانی، محمد رضا حکیمی، محمد تقی شریعتی و علی شریعتی که در جنبش اسلامی ایران معاصر حضور جدی دارند، از نهج البلاغه در اخذ اصول حکمت سیاسی اسلام بهره برده‌اند. نقش نهج البلاغه از جنبش تحریم تنباکو آغاز و در مشروطه برجسته‌تر می‌شود. این نقش در انقلاب اسلامی و حرکت‌های منتهی به انقلاب پررنگ‌تر می‌شود.

نوشتار پیش‌رو با هدف «ارایه یک طرح کلی در سیر مطالعاتی کتاب‌های رجالی امامیه» در مقام پاسخ به این مساله است که علاقمندان به دانش رجال برای دستیابی به مباحث این دانش و نیل به مراحل کارشناسی و یا تسلط، باید چه سیر مطالعاتی را در این حوزه طی کنند؟ برای پاسخ به این پرسش افزون‌بر «سیر مطالعاتی پژوهش محور دانش رجال شیعه» که پیشتر ارایه شده، طرحی متفاوت با اهدافی جدید، نگاشته شده است. در این طرح، ضمن رعایت سیر منطقی منابع به نکاتی چون تنوع در نویسندگان و در نظر گرفتن سطح و جایگاه گوناگون کتاب‌ها، تالیفات رجالی برای مطالعه در دو سطح مقدماتی (آشنایی) و پیشرفته (تسلط و تخصص) با اهداف گوناگون معرفی شده‌اند. هر سطح نیز در پنج مرحله - شناخت تعاریف، شناخت منابع رجالی، شناخت الفاظ رجالیان، شناخت مبانی جرح و تعدیل و شناخت فرایند بررسی سند – دسته‌بندی شده است. بنابراین علاقمندان به این دانش در پنج گام نخست، با تمام مباحث این دانش آشنا و در پنج گام پسینی می‌توانند به تسلط در دانش رجال دست یازند.

کتاب «دلایل ‌الامامه»، با وجود ناشناس بودن مولف و ساختار چندلایه، اطلاعات ارزشمندی درباره برخی منابع ازدست‌رفته در خود جای داده است. درجه اعتبار و وابستگی جریانی این منابع متفاوت است. در این مقاله مجموعه روایات احمد بن ‌الحسین در دلایل‌ الامامه بررسی شده است. این مجموعه روایات را ابوعلی محمد بن‌ همام، روایت کرده است. اسناد این مجموعه، گذشته از وجود ضعف و اختلال در آن‌ها، نشان‌دهنده ارتباط با جریان غلو است. همچنین در متن آن برخی آموزه‌های غالیانه، مانند تشبیه، نفی مرگ و بلایا و انتساب علم غیب به امام به‌صورت اشاره‌وار بیان شده است. بااین‌حال، به‌نظر می‌رسد این مجموعه، از میراث فرق شناخته‌شده و تمییزیافته غالیان نبوده و به یک جریان میانی کم‌تر شناخته‌شده تعلق دارد. درعین‌حال، در پردازش این روایات از منابع اصیل‌تر حدیثی و تاریخی استفاده شده است.

در مورد نقل به معنا و تاثیر آن در اعتبار و حجیت احادیث، دو نگاه بر مذاهب شیعه و اهل سنت سایه افکنده است. عده‏ای از علمای فریقین نقل به معنا را تایید و اخبار منقول به این روش را حجت دانسته و برخی دیگر خلاف آن را اعتقاد دارند. هریک از این دو گروه، باور خود را بر اساس دلایل عقلی و نقلی فراوانی پایه‏گذاری می‏کنند؛ سعی هر دو گروه نیز بر آن است که با نقد دلایل مخالف، درستی ادعای خود را اثبات نماید. نوشتار حاضر با تقسیم‏بندی این دو گروه به موافق و مخالف با روش توصیفی- تحلیلی و نیز با استفاده از منابع کتابخانه‏ای بر آن است که دلایل هر دو دیدگاه را در مورد حجیت نقل به معنا بررسی نماید تا محدوده استفاده از نقل به معنا در میراث حدیثی مسلمانان معلوم شود و نگاه فقها و محدثان دومذهب نسبت به استفاده از این روش، روشن گردد. در نهایت یافته‏ها نشان می‏دهد بیشتر محدثان و فقهای شیعه و سنی با تعیین شرایطی خاص، استفاده از نقل به معنا را در نقل احادیث پذیرفته و به حجیت و اعتبار چنین روایاتی فتوا داده‏اند.